Przewód pokarmowy jest miejscem szczególnego kontaktu, jaki zachodzi między układem immunologicznym (GALT), czynnikami środowiskowymi i skomplikowaną siecią neuronalną, zwaną mózgiem trzewnym, pod której bezpośrednią kontrolą pozostaje czynność motoryczna, wydzielnicza i absorpcyjna przewodu pokarmowego. Objawy zaburzeń motoryki przewodu pokarmowego, jak ból zamostkowy, dysfagia, odbijania (przełyk), nudności, wymioty (żołądek i jelito cienkie), biegunka, zaparcia (jelito grube, dalsze odcinki jelita cienkiego) mogą powstawać jako konsekwencja procesu zapalnego różnych odcinków przewodu pokarmowego oraz stymulacji układu immunologicznego, np. w przebiegu alergii pokarmowej. Zgodnie ze stanowiskiem EACAI terminem alergia pokarmowa należy posługiwać się w sytuacji, gdy u podłoża nieprawidłowych reakcji po spożyciu pokarmów leżą mechanizmy immunologiczne. Pokarmy u osób uczulonych mogą wywoływać każdy ze znanych typów odpowiedzi immunologicznej wg Gella-Coombsa. Najczęściej występującym mechanizmem jest I typ nadwrażliwości, spotykany u ok. 48% pacjentów; u 28% występuje równocześnie więcej niż jeden typ reakcji, u 18% IV typ, u 10% III typ, a najrzadziej typ II u 6% pacjentów. Dla typu II charakterystyczne są zaburzenia hematologiczne w przebiegu alergii na białka mleka krowiego, III colitis ulcerosa, a typu IV enteropatia, enterocolitis, proctitis indukowane białkami mleka krowiego, choroba trzewna, choroba Crohna. Reakcje alergiczne ze strony p.pokarmowego można podzielić na izolowane reakcje żołądkowo-jelitowe i reakcje z objawami ze strony innych układów oraz na ostre lub przewlekłe. Postać monosymptomatyczna dotyczy tylko 8-10% dzieci a wielonarządowa >70%. Do swoistych zaburzeń w obrębie przewodu pokarmowego zalicza się: anafilaksję żołądkowo-jelitową, zespół alergiczny ze strony jamy ustnej, zapalenie odbytnicy lub/i okrężnicy, enteropatię oraz enterocolitis u niemowląt z nietolerancją bmk, celiakię, utajoną utratę krwi z przewodu pokarmowego u dzieci karmionych mlekiem krowim. Druga grupa schorzeń obejmuje jednostki chorobowe o możliwym związku z alergią, takie jak: GER, eozynofilowe zapalenie przełyku, żołądka i jelita, enteropatia. Zaparcia i kolka jelitowa to zaburzenia, w których podłoże alergiczne jest możliwe, choć wątpliwe.
Na kliniczne manifestacje alergii pokarmowej składają się wzajemne relacje między układem immunologicznym przewodu pokarmowego a jego czynnością motoryczną pozostającą pod kontrolą jelitowego układu nerwowego (ENS), powstające w przebiegu reakcji na czynniki egzogenne. Jedna z koncepcji zakłada, że czynność motoryczna przewodu pokarmowego może być traktowana jako element obronny przeciw docierającym intraluminarnie czynnikom uszkadzającym. Odpowiedź motoryczną przewodu pokarmowego na działanie antygenu (biegunka, zmiana czynności mioelektrycznej, przyspieszenie czasu tranzytu) traktować można zatem jako element fazy wykonawczej w reakcji obronnej organizmu (układ immunologiczny po rozpoznaniu obcej i potencjalnie szkodliwej substancji inicjuje „oczyszczającą" czynność motoryczną). Ostatnie badania wskazują, iż motoryka przewodu pokarmowego odgrywać może bardziej aktywną rolę w procesie zapalenia i aktywacji immunologicznej wywoływanej przez różnorodne czynniki. Jelitowy układ nerwowy może mianowicie modulować reakcje immunologiczne, wreszcie komórki mięśni gładkich mogą pod wpływem cytokin trwale zmnieniać swoją funkcję, co prowadzi do utrzymywania się zmian ich kurczliwości także po wygaszeniu śluzówkowej reakcji zapalnej. Kolejne eksperymenty na zwierzętach wskazują, iż zapalenie jest czynnikiem indukującym zaburzenia motoryczne. Motoryka przewodu pokarmowego modulowana może być także przez aktywację układu immunologicznego, towarzyszącą reakcji alergicznej czy procesom autoagresji. U pacjentów z alergią na bmk prowokacja pokarmowa powoduje zmiany motoryki. U niemowląt z GER udokumentowano zarzucanie treści pokarmowej w trakcie prowokacji alergenem. W badaniach Stead i wsp. stwierdzono, że prowokacji pokarmowej towarzyszą zmiany w zapisie elektrogastrograficznym, wiązane z degranulacją komórek tucznych. Pojawiły się również prace dotyczące przewlekłych zaparć, jako manifestacji alergii na bmk. Obserwacje poczynione na modelach zwierzęcych wskazują, iż zmiany kurczliwości komórek mięśniowych wywołane przez proces zapalny bądź immunologiczny są specyficzne dla poszczególnych odcinków przewodu pokarmowego i wydają się być niezależne od typu uszkodzenia. Badania posługujące się wywołanym doświadczalnie zapaleniem jelita grubego lub niedrożnością dowiodły, że procesom tym towarzyszą zaburzenia układu receptorów znajdujących się na komórkach mięśniowych (obniżenie ilości receptorów dla PAF i 2 adrenergicznych oraz wzrost 1 i 2 adrenergicznych). Stwierdzono także obecność na komórkach mięśni gładkich receptorów dla IL-1. Aktywacja tych receptorów podczas zapalenia powoduje uwalnianie cytokin prozapalnych (Il-1, IL-6 oraz prostaglandyn), jednak ustalenie zakresu ich oddziaływań na komórki mięśniowe wymaga dalszych badań. Proces zapalny wywołuje określone zmiany troficzne w miocytach. Mediatory realcji zapalnej oddziaływać mogą także na komórki ENS. Khan i Collins wykazali ekspresję licznych cytokin w rejonie splotów mięśniówkowych u szczurów zakażonych nicieniami. Badania nad wpływem różnych cytokin na kurczliwość miocytów wskazują na ich zarówno miorelaksacyjne jak i wzmagające kurczliwość mięśniówki oddziaływania.
Na poziomie blaszki właściwej na komórki limfatyczne oddziałują różnorodne przekaźniki chemiczne - neurotransmitery i neuromodulatory, syntetyzowane przez jelitowe komórki nerwowe. Należą do nich zarówno neuroprzekaźniki (acetylocholina, noradrenalina), neuropeptydy (substancja P, CGRP, VIP, somatostatyna), jak i mediatory o innej budowie chemicznej (aminy, aminokwasy, puryny, tlenek azotu NO). Z kolei mastocyty należą do komórek immunologicznych mających najbliższe powiązania przestrzenne z włóknami peptydergicznymi. Muscularis mucosae jest miejscem ścisłego kontaktu makrofagów z komórkami tworzącymi splot trzewny, co także wskazuje na ich wzajemne oddziaływania funkcjonalne. Makrofagi aktywowane w procesie zapalnym uwalniają różnorodne mediatory , te zaś mogą w wielokierunkowy sposób wpływać na ICC, modulując w konsekwencji odpowiedź motoryczną przewodu pokarmowego.Topograficzna bliskość GALT i jelitowych struktur nerwowo-mięśniowych wyznacza ich wzajemne powiązania czynnościowe. Wszelkie czynniki naruszające homeostazę GALT wywoływać mogą zatem uwalnianie mediatorów zapalnych. Te zaś modulują czynność skurzową mięśniówki gładkiej, mogą także indukować zmiany w neuronach przewodu pokarmowego i w konsekwencji oddziaływać na odległe od miejsca zapalenia odcinki przewodu pokarmowego, co wyraża się różnorodną symptomatologia kliniczną u pacjentów z alergią pokarmową.
|